Die Theologie

"Świadomy tego, rzekł im: Dlaczego tak mówicie: bo chlebów nie macie? Jeszcze nie pojmujecie i nie rozumiecie? Tak tępe macie swoje serce?" (Mk 8,17-18)

Komunizm upadł w 1989 roku i wszyscy, którzy twierdzą, że w 1980 wiedzieli o tym, że Imperium Zła rozpadnie się w przeciągu kilkunastu lat bezczelnie kłamią. To zdanie potraktujmy jako tezę. Jeśli ktoś się z nią nie zgadza niech dalej nie czyta. Niech usiądzie sobie przed kanałem Discovery i poczeka na losowo wybrany film o II wojnie światowej w Afryce albo o zabójstwie Kennedy’ego. Z jednego filmu poświęconego tragedii w Dallas dowie się, że za zamachem stali Kubańczycy, z drugiego że CIA, z trzeciego, że związki zawodowe, z czwartego, że protestanccy radykałowie z Ku - Klux - Klanu nie mogący znieść katolickiej postępowości demokraty i liberała JFK. Ponadto teoria piąta, szósta, siódma, itd. Wszystkie te podejrzenia co do mocodawców mają logiczne podłoże i historyczno - społeczny kontekst. Niestety nie przybliżają nas o cal do rozwiązania zagadki kto namówił strzelca do posłania śmiercionośnej kuli w stronę popularnego przywódcy Wolnego Świata i czy był nim na pewno Lee Harvey Oswald. Zwolennik każdego z tych poglądów znajdzie na anglojęzycznych stronach setki dowodów popierających "jedynie słuszną" tezę. Ja sam mogę za chwilę na wikipedii umieścić wikiartykuł o wikifaktach na temat zamachu. Będzie on wikiwiarygodny...

Rzymianie nauczyli nas, że gdy mamy przestępstwo to poszukując sprawcy zaczynamy od pytania: Qui bono? Niestety prezydent Kennedy to nie bogata ciotka otruta strychniną i nie wystarczy tylko sprawdzić kogo planowała pominąć w testamencie by mieć krąg podejrzanych. Na śmierci Kennedy’ego skorzystać mogło wiele grup interesów, każda tysiąckrotnie bardziej niż Sowieci, dla których zmiana Kennedy’ego na hardego kowboja z Teksasu: Lyndona Johnsona nie oznaczała nic dobrego. Stosowanie zasady qui bono przy tego typu tajemnicach historii może wręcz prowadzić na manowce! Łatwo wyobrazić sobie polityczną korzyść jaką odnieść mogli Amerykanie gdyby 13 maja 1981 roku strzał Agcy przeszedł niecały milimetr obok i zatrzymał serce polskiego papieża. Milionowe tłumy z 1979 roku podczas wizyty Jana Pawła II w ojczyźnie i wzrost politycznej roli Kościoła obserwowany w Polsce stanowił przecież impuls dla kandydata na prezydenta USA Ronalda Reagana do ułożenia swojej Östpolitik, która brzmiała "Zmiany za żelazną kurtyną muszą zacząć się w Polsce. A droga do Polski teraz wiedzie przez Watykan." Co stało by się w Polsce na wieść o zabójstwie papieża można założyć z bardzo dużym prawdopodobieństwem: masowe wystąpienia, pogrzeb - manifestacja, protesty, procesje, białe marsze, oskarżenia o inspiracje Moskwy, nawet gdyby na gorącym uczynku ujęto kardynała Felici. Do tych oskarżeń przyłączyłby się cały Zachód - rozpętała by się wojna propagandowa. Związek Sowiecki musiałby bacznie przyglądać się wydarzeniom w Polsce przez co osłabił by swoje zaangażowanie w Afganistanie, spadłoby jego znaczenie międzynarodowe, a także osłabł by ruch komunistyczny na całym świecie, który święcił wtedy triumfy (vide: udział komunistów we francuskim rządzie od 1981 r.). Prawdopodobne? Moim zdaniem jak najbardziej.

Tak samo jest z upadkiem komunizmu. To prawie tak jak z politycznym zabójstwem. Mamy trupa, a nie wiemy kto za tym stoi. Solidarność i Lech Wałęsa (pseudonim z czasów opozycji nieznany, zdaniem niektórych "Bolek")? Vaclav Havel? Papież Jan Paweł II? Michaił Gorbaczow? Ronald Reagan? Margaret Thatcher? Berlińczycy? Wyścig zbrojeń? Ekonomia? Klęska ideologiczna czerwonej zarazy? Sytuacja międzynarodowa? Samobójstwo? Duch Święty / Opatrzność Boża / Matka Boska Fatimska? Czy komunizm upadł by w 1989 roku czy kiedy indziej gdyby przeżył JFK a zginął JPII? Jak wyglądałby świat gdyby tak właśnie się stało?

Popularnym, nawet wśród ludzi słabej wiary jest przekonanie, że śmiercionośny system padł dzięki interwencji Boskiej, modłom Polaków i którejś tam tajemnicy fatimskiej. Historyk oczywiście musi ten proces rozpatrywać w innych kategoriach: ścisłych.

Pogląd, że historia jest nauką humanistyczną od połowy XX wieku ma swoich przeciwników. Ich zdaniem jest to jak najbardziej przedmiot ścisły: konkretni ludzie, konkretne miejsce, konkretna data, konkretny kontekst, przyczyny, skutki. Coraz nowsza aparatura naukowa i daleko posunięty rozwój badań. Wszystko to wypełnia warunki ścisłości. Zwolennicy humanistycznego znaczenia historii podniosą zaraz koronny argument: człowiek. Historia, w przeciwieństwie do matematyki, czy fizyki nie może być - nawet teoretycznie - nauką o przeszłości czegoś bez człowieka. Trudno mówić o historii Marsa. Historia Księżyca zaczyna się od lipca 1969 roku mimo, że nasz naturalny satelita ma być może i 4,5 mldów lat.

Historia moim zdaniem natomiast jest spoiwem nauk ścisłych i humanistycznych. Nie może być klasyczną nauką ścisłą gdyż nie narodziła się z obserwacji i poznawania pewnych procesów i praw bądź chęci uporządkowania rzeczywistości za pomocą jakiegoś logicznego systemu. Nie jest też typowo humanistyczna bo o ile człowiek jest tu podstawą jej zainteresowania to nie jest - do końca - jak np. w filozofii czynnikiem twórczym. Podobnie jest i z innymi naukami jak np. językoznawstwem. Po prostu: Historia jest najbardziej ścisłym przedmiotem wśród nauk humanistycznych i najbardziej humanistycznym wśród nauk ścisłych. Zamek - zip spinający dwie strony jednego swetra. Południk 180. Paradoks kuli: im bardziej oddalamy się od jakiegoś przedmiotu tym bardziej się do niego przybliżamy, prawda? Taką nauką jest właśnie historia.

Nauka, zwłaszcza w okresie pamiętnego Oświecenia dzieliła się właśnie na te dwie kategorie: ścisłą i humanistyczną. Stojący w opozycji do Oświecenia Romantyzm wprowadził - pokutujące niekiedy do dziś – myślenie, że o ile matematyka, fizyka, chemia to "mędrca szkiełka i oko" to literatura, filozofia, historia pozwalają spojrzeć "gdzie wzrok nie sięga". Oczywiście nie ma to nic wspólnego z akademickim podejściem do nauki w ogóle, ale gdzieś w nas kłębi się pokusa by humanista zarzucił ścisłowcowi: nieczułość, perspektywę maszyny i odrzucanie wszystkiego czego nie da się ułożyć we wzory i by ścisłowiec zarzucił humaniście: rozmycie, mimozowatość w wyciąganiu wniosków, bezpłodne pierdolenie dla pierdolenia, skupianie się na bardziej na formie.

Na szczęście współczesną naukę trudno już dzielić według dziewiętnastowiecznego schematu. Dziś proponowałbym - nie ja jeden - podział na naukę klasyczną i nową naukę, przez konserwatystów z Cambridge nazywanych zapewne pseudonauką. I tak: w pierwszym zbiorze mamy: matematykę, fizykę, chemię, biologię, geografię, historię, lingwistykę, astronomię i setki innych: genetykę, biofizykę, meteorologię, gleboznastwo, medycynę, psychologię i przedmioty artystyczne. Wśród tych drugich mamy głównie tzw. nauki społeczne takie jak: socjologia czy politologia.

Różnica pomiędzy tymi grupami polega na tym, że w pierwszej (ogólnie bądź tylko w pewnym zakresie zainteresowania) mamy precyzyjne pojęcia: geografia rozwali się bez pojęcia równika, chemia bez pojęcia pierwiastka, matematyka bez jasnego i bezdyskusyjnego określenia tego co to jest liczba czy działanie matematyczne. Jak wyglądać by mogła literatura naukowa z zakresu genetyki gdybyśmy mieli trzydzieści pięć różnych propozycji tego co to jest chromosom? Czy mieści się Wam w pale, że definicja próżni mogłaby być kontrowersyjna i nie uznawana przez wszystkich fizyków? W drugiej grupie nie mamy tak jasnych i pewnych określeń. Politolodzy na pierwszych wykładach dowiadują się co to jest partia polityczna. Według jednej definicji, według drugiej, według trzeciej. Według tego profesora, według tamtego...

Czym w takim razie jest teologia? Niczym innym jak nauką ścisłą. Z tym, że wysoce abstrakcyjną! Każdy z czytających ten artykuł przyzna, że są obszary nauki w których człowiek działa na podstawie pewnego umówionego założenia. Tak powie astronom, tak powie ktoś kto zna początki matematyki, czy fizyki. Oczywiście tak jak filozofia, czy etyka teologia jest nauką modelową, czyli zakłada definicje podstawowe (Bóg, moralność, Objawienie, i in.) natomiast czuje też, że badanie prawidłowości rodzi pewne poglądy. Stąd każdy filozof miał swoje koncepcje, etyk swoje oceny, teolog swoją pobożność. Tak samo jest z architektami. Znajomość tajników rzemiosła nie powoduje, że budynek będzie się nam podobał. Tak jak architektura tak samo teologia czy filozofia jest impulsem do działalności swobodnej i twórczej. Wychodzi więc poza ramy sztywnego procesu badawczego.

Czy teologia jest nauką historyczną? Jak do tej pory nie. By zaliczyć ją do tego grona należy by udowodnić jej rolę pomocniczą w stosunku do historii. I to nie w postaci przydatności wiedzy wynikającej z teologii, ale w postaci znajomości jej warsztatu naukowego. Czy można by ustawić teologię gdzieś pomiędzy paleografią a sfragistyką? Zdecydowanie nie! Chociaż dla niektórych pewnie jest to nowy dział archeologii, który polega na poszukiwaniu czegoś czego się nigdy nie znajdzie. Pytanie tylko czy Bóg jest wtedy Bursztynową Komnatą czy mityczną Atlantydą...

Wróćmy do wyjściowej tezy o upadku komunizmu. Czy jest to temat ze wszechmiar politologiczny, historyczny, społeczny, ekonomiczny? Tak. Dlaczego więc ani jeden politolog, historyk, socjolog, ekonomista nie przewidzieli upadku Muru Berlińskiego i przemian w Polsce oraz rozpadu ZSRR?

Jeden z teologów powiedział po pierwszej wizycie Jana Pawła II w Polsce: "Dla nas teologów jest jasne, że komunizm w Polsce upadnie w ciągu dziesięciu lat. To pewne jak to że dwa razy dwa daje cztery. Proszę przyjść do mnie za dziesięć lat..." Słowa te powiedziane zostały wieczorem, 4 czerwca 1979 roku. Kto je powiedział ujawnię w dziesiątej herbatce, ale pewnie większość z Was się domyśla... Czy jakakolwiek nauka jest w stanie wyjaśnić pisanie pismem prostym po liniach krzywych?

Szczepan Zamokły Satanowski